De grillige geschiedenis van de Tjonger
Sa! Turftour Het laatste stuk van de Sa! Turftour voert over de Tjonger. Het landschap is fraai, maar dorpen om doorheen te varen ontbreken. Het maakt nieuwsgierig naar de geschiedenis van deze waterweg. Wat ooit een meanderende rivier was, is inmiddels al meer dan een eeuw een strak kanaal.Het is een van de pronkstukjes van het Historisch Informatiepunt (HIP) in Jubbega. Sytze Blaauw legt het in noppenfolie ingepakte boekwerk dan ook voorzichtig op tafel. De kaft van het gerestaureerde boek laat geen twijfel over de inhoud van de uitgave van de Provinciale Waterstaat van Friesland: Verbetering en kanalisatie van de Tjonger, uitgevoerd in de jaren 1886-1888. Als een orgelboek gevouwen bevat het boek een doorlopende kaart van het bestek van de te kanaliseren Tjonger. Schaal 1:1000. Al bladerend tekent zich de toen nieuwe situatie af. Een gekanaliseerde Tjonger met een breedte van zo’n 7,5 meter. Drie nieuwe sluizen zijn praktisch genummerd: I, II en III. Daarin is sinds eind negentiende eeuw niets veranderd.
Oude meanders
Maar veel interessanter op de kaart zijn de blauwgekleurde bochtige banen die soms haaks op het nieuwe Tjongerkanaal staan. Het zijn de lopen van de oude rivier die al meanderend door het gebied trok. Als alles op schaal correct is, en wie zou twijfelen aan de nauwkeurigheid van de waterstaatambtenaren, was de Tjonger verworden tot een klein stroompje van maar een paar meter breed. Met al die bochten amper meer te bevaren. Met het oog op de economische toekomst was het dan ook logisch om het oude riviertje te kanaliseren. De groeiende behoefte aan aan- en afvoer van goederen vroeg erom, bijvoorbeeld vanuit Oldeberkoop en bijbehorend achterland. Via de Tiende Wijk was ook Jubbega/Hoornsterzwaag bereikbaar. De kanalisatie speelde ook een belangrijke rol bij de ontwatering van het gebied.En zo werd de oude stroom nuttig, in schril contrast met het verleden toen de rivier als een ‘kwaadaardige rivier’ werd beschouwd. De naam verwijst er al naar. De naam Tjonger heeft te maken met het Oudfriese ‘tiona’ en het Oudsaksische tiunan, teona. Verwijzingen naar ‘schade doen’, ongetwijfeld als gevolg van ‘razend water’ dat het soms kon zijn.
Rivierdalen
De Tjonger loopt door een van de rivierdalen die het landschap in Zuidoost-Friesland vormden, net als het Alddjip (of Koningsdiep) en de Linde. Met dank aan ooit smeltende grote gletsjers die valleien diep uitsleten. Er ontstonden moerassen die later de basis vormden voor de veengebieden. Lastig te bewonen gebieden waar de mens, door schade en schande wijs geworden, zich uiteindelijk op de hoger gelegen zandgebieden vestigde. Historische bodemvondsten wijzen erop dat tussen Oosterwolde en Makkinga, nabij Lochtenrek, een doorwaadbare plaats in de Tjonger moet zijn geweest.Op de kaart van nu eindigt de Tjonger bij sluis III onder Oosterwolde in de Opsterlandse Compagnonsvaart. Maar wie verder kijkt, ziet dat op dezelfde kaart nog kleine stroompjes Tjonger verder trekken richting het oosten, tot de blauwe lijn op de kaart stopt ergens tussen Haule en Veenhuizen. Daar moet dan de bron van de Tjonger liggen, de rivier die uiteindelijk vroeger zo’n vijftig kilometer verder bij Kuinre in de Zuiderzee uitmondde.
Dubbele naam
Net zo interessant is de dubbele naam die op alle kaarten zichtbaar is. De naam Tjonger wisselt af met de Kuinder of Kuunder, de Stellingwerfse naam van de rivier die al eeuwen een grens vormt. Aanvankelijk tussen Friesland en Drenthe. En na de afsplitsing van Drenthe de grens tussen de Stellingwerven en de noordelijk gelegen Friese grietenijen. Het was ook een te verdedigen grens, het gebied kende meerdere schansen en andere verdedigingswerken. En vanzelfsprekend was en is de Tjonger een taalgrens, tussen het Fries en het Stellingwerfs. Een minder scherpe grens dan in het verleden, maar nog steeds aanwezig.Terug naar het historische document van het HIP. Er is meer. Er komen meer blauwdrukken tevoorschijn van historische werktekeningen die samenhangen met de kanalisatie. Van de nog te bouwen bruggen en sluizen in het kanaal en van allerlei grondboringen waarin de diversiteit en dus de geschiedenis van de ondergrond voor deskundigen inzichtelijk wordt.
In het westelijke, meest stroomafwaarts gelegen deel behield de Tjonger haar natuurlijke loop. De kanalisatie van de Tjonger over een lengte van 35 kilometer richting het oosten begon bij de Pier Christiaansloot, de verbinding tussen het Tjeukemeer en de Tjonger. Het kanaal werd naast 7,5 meter breed, 1,8 meter diep. Het lijkt een ontzettend grote klus en toch was het in twee jaar tijd geklaard. Dat maakt nieuwsgierig naar hoe dat destijds is gegaan. Bekend is in ieder geval dat het werk in april 1888 te maken kreeg met een staking.
Van de oude meanders is weinig tot niets meer over. Oude door de rivier gevormde rivierduinen zijn wel zichtbaar, zoals de Kiekenberg bij Oudehorne. De afgelopen tientallen jaren is er veel geïnvesteerd in natuurontwikkeling rond de Tjonger, het kanaal met een verhaal.
Dit artikel is tot stand gekomen met medewerking van Sytze Blaauw en Willem van der Vlugt (Historisch Informatiepunt Jubbega/Hoornsterzwaag) en Evert de Jong (Doarpsargyf Ald- en Nijhoarne).
